HomeDestacadasDxakadile che gozaga kebedxa nho gochine dilla ‘oaxaquitas’ nha ‘indios’ loyoo skuelh...

Dxakadile che gozaga kebedxa nho gochine dilla ‘oaxaquitas’ nha ‘indios’ loyoo skuelh sjadxe distrito che California, zeja zeja shzeke che gaka ki

·  Arcenio López, bi zua rawe che bene waralle gorja yichjabe danhi, nhiga dxuebe dilla bishchen dilla ki nhaka ka dillazi, dillasban, dilla dxonditjen bene. 

Da ben Nora Estrada

Ba zeja 12 iza katen bega’na lhen yogote skuera ka kebedxa nho we ratja ye ljuelle dilla ki: “oaxaquita nha indio”. Zeja zeja ba shzeke kin zeralle, cheze dazan da ne dxala gaka che tochi’ze yosora yela shkuide bene cheze sjanhake bene bchekodao, chagadao nha che shnie to dilla waralle, kaze dxaka, torize skuera ka, kan nho lee yixe, rentekra radjo Concejo de Los Ángeles.

Arcenio López, director ejecutivo che Mixteco/IndigenaCommunity Organizing Project (MICOP), bi’e dilla: iza 2012, el Distrito Escolar che Oxnard gozi lo nhee gaka kan, nha lekze kan ba dxon toxhen skuera ka nababa ye chona distritos escolares.

Lakze ba bdxoja dilla dxoshiabean kebedxa nho na ki, kebedxa nho ye kan bene za’ka Estado Laa, ne sjalla bi skuera nha bene wenllin yixe kebe dxolozue dilla.

“Nha da dxonan kebe dxega’nan kon dillaze to weja dxeloete ljuellebe” gonhe. Ga nhite to bene wenllinyixe goyijatie hospital, rawe golichjabe to bare nhe’ beyolle golebe le’ dillazi ka, beyolle golebe le’ oaxaquita”.

Ye to rasa, to bi skuera dxejabe Midd Lehigh School kebe bdanebe dilla golle to xkompabe lebe naga dxozetjan ka nhakabe nha goledilabe ka gode skuera. 

“Kaze dxaka nhiga deswa yelashkuide ljuelle, yeladxonditje bene rawe nhake nallara, lakze dxaka kan kere nho dxeyaxje na dxaka ki rawe shnhabea yelashkuide ljuelle, yeladxonditje bene rawe nhake nallara, kon dxokache len shlenhen bullyng, kanhan shleree bene nhake toxhen yelle ka za’ka Laa, nha kere nho gago xgia lo nha bene justicia, rawe dxelekenhe kebe gota nianha bene nhaka dilla gonhe justicia nha dxega’nan kanhaze.

“Yeto da dxaka kate to bene dxu’e dilla kan shre’nhe, kon dxelee benan “ljoyeden” kon beraleteze lhue”. Ka nadxo dxeli’e dxi’o kon ben tipa, kon kaze nhaka chio, ka nadxo kebe nho dxakaralle gowia katezen dxaka”, gonhe’. 

Bene López bchaljarenhe ren Impulso Newspaper, che shneze katezen dxaka nha gonhe sjalla ka to millón bene za’ka yelle waralle Mexico, bene za’ka Estado Laa, Guerrero, Tlaxcala, Puebla nha yezika Estado ka.

Gaxha lo lla na’lla, yelaskuide ljuelle, e zeja shgoran e ba nhakan da suadxo baxholle

To geyaxjetega nia ba nhakan da suadxo baxholle, gorara zuanda nhiga kon kaze dxaka.

Da dxala suadxo baxholle kebe nho dxeyaxje gagoxgia dxaka ki, lhawe dxon kan nha kon dxeke kebe bi dxaka, kon nadxo shziren dxaka ki, dxoyerao bene dxelon kan.  

Naa dxekaa rawe che den shre’tedxo dxaka. ¿Bixha goka nhoxha bi gonha rawe che den goka radjo bene kan sjalla Consejo de Los Ángeles? 

Kere che nhogazen shchaljadxo xha, che bene wenhabea, che bene shnha dilla leaken gore’nhe dxi’o gakaxhan cheja nheza li.

Iza 2022, bene zan benbea to audio da bdxoja oficina che no’lhe nhaka, katen, presidenta che Concejo Municipal che Los Ángeles, Nury Martínez, nha concejal Gil Cedillo, Kevin de Leon y rente presidente che Federación del Trabajo del Condado de Los Ángeles, Ron Herrera, naga dxelenie dilla da dxonditje bene, to bene ki gonhe’ che bene warall kan za’ka Estado Laa, sjanhakaxhe bene sban bene schanhi, gonhatie che to bidao gasja nhakaxhabe ka to bexowaodao.

¿Bixha goka nhoxha bi gonha rawe beyolle goneze da kin? ¿Nhoxha bi gonha?

Da nhan kon kebe bi shnhan bi gondxo, kan dxeleke bene.

¿Bixha shyashje che yogote bene shlere’nhe ki toze ka lisa chi’e?

Kere bayentega lisa chií. Ka dxekenha nheda da shyashje gakaze ka dxala gaka justicia. Gon bene ki llin da dxala gonhe.

¿Gakaxha?

Nhakaxha da ki dxon nheto nhonto toxhen (MICOP) nochaga ljuellento che dxisento shiche ki shchaljan che da ki yogote escolar che Oxnard, che gozaga kebedxa gochine dilla shnhan oaxaquita, yogote skuera, che chjanii maestro skuera kan, nha yogote bene dxon llin skuera ki, che gelenezenhe gakaxha nhaka che yelle nagan za’ka bene waralle, gaka nhaka che Laa, nha gaka nhaka che bene kin ne dxelenie dilla walhall chie.

Kan ba nabeja chen nha nayoja shnhan dxala gon zanhe llin nhakaxha gon lanhi che dilla ka, che yela nhaka nallara che toto bidao skuera, che neze sjalla bi skuera kere toze ingles o dillaxtira dxelenebe, sjalla bi dxelene dilla wall chebe. 

Arcenio López, director ejecutivo del Mixteco/Indigena Community Organizing Project (MICOP).

Lekzekan zuanto shnabanto choo radjo da kan dxosedie bi skuera, naga gochalja che yelle ki ka nho mixtecos, zapotecos, purépechas. 

Gaka llin naga wexhen da nhaka chedxo toto bene, da nhaka che xozextawe, wila wekuelle che yelle ka.

A dxekento nhante sorao a skuera kinga nha dxjaka xhi’ne xhesuanto nhan, yeras ka dxonan do lla.

Narate a lega deswa da dxala gaka dxi’o nhakadxo bene za’ka yelle warall ka.

¿Batate gonabare da kinga?

Iza 2012.

¿E nhakabea ba shlla ka dxaka? ¿E dxelonhe bara de kin shnabare?

Ba shlhee lhawen. Iza  2012 golechebe gelonhen nha gorara nha’ ba golezi lonha gaka kin tapa distrito escolar.

¿E dxekebe’re zeja shlla ka dxaka?

Shialhawe to distrito dxon denhi, distrito Oxnard, nha dxolozetje da kinga kate bi lanhi dxoledie lo yoo skuera, dxaka ki dxakarenan, dxon chen. 

Dxonan bayen yogolho skuelh ka, radjo da ka dxosedie che kebe nho gon zi bene lhawe da sjanhake nallara o ko lhenhe dan nhe’ bulling, nha goledee che dilla ki dxonlen bene, kaze shleree bi kuide sjanhaka dia chebe Estado Laa, che kebedxa nho ye lebe oaxaquita, indio.

Kebe dxakaralle kon chebeze che da ki dxaka distrito escolar, nhiga kere dengaze dxezilonha dxaka ki.

To wej kate to bi skuera dxebe maestra chebe dilla zi da dxelebe lebe, nhakaxha dilla ki oaxaquita o indio, Maestra nha’, nika neze bene nhi che dilla zi, bixha zeje dan, che nhakan dilla dxonditja bene lhawe nhake nallara, a kebe nezenhe bixha zeje dilla oaxaquita, gakaxha dxeke to bene Laa kate dxeli’e le’ kan.

Danhan, dxonan bayen Distrito escolar gonhe yeratedxa che denga, kere kon yega’nan nhaze.

¿Gakaxha gon che bene zan neze re’nhe den dxaka Oxnard?

Kere Oxnard nhigazen dxaka ki, ba benna kankze dxaka distrito escolar che Los Ángeles a nhan sjalla bi zan bi skuera za’kabe Estado Laa, shrekze nhiga yela shkuide ljuelle.

Dali, kaze zan kaze dxaka batate, gorara goyaze den shnhadxo colonización, beneyelle walhall ka, leake bre’yane yelazi da nosa yeladxonditje bene lhawe nhake nallara nha dxelenie dilla walhall cheake, kan bene gasja nha judío ka.

Kege kelaa da ka dxaka Oxnard nhaze, o’o, denga shdan gateteze naga shda to bene Laa. 

¿Bixha dxala gaka?

Ka nhedanda nestaa gaka nhaka che naga lla bene zan, kon dxekenhanda kebe bi seke gochadxo che kebe yedopa yedobe yogolhodxo shree da ki, kege nadxo che choodxo nheza calle ka, kueshyadxo da dxaka chedxo, o’o, yedobe yellagadxo che gondxo da dxala gaka da gakarenan bene zan, kuejadxo da nazeke gaka, kebe gateralledxo, lakze kan dxi’o lo llin chedxo zanhe bene shyashje.

GLOSARIO

Bexowaodao              Mono, simio,

Sobre el traductor:

Sobre el Autor: Javier Castellanos originario de Santo domingo Yojovi, Oaxaca, escritor, ha publicado novelas, libros de poemas, cuentos, obras teatrales, ensayo, guiones radiofónicos, programas de radio, traducciones, canciones e investigaciones lingüísticas y gramaticales. Por esta labor ha obtenido diversos reconocimientos: el Premio “Monografías del maíz” en 1982; el Premio Nacional de Literatura Indígena “Netzahualcóyotl, 2002; el premio de narrativa “Centro de las Artes San Agustín (CASA) 2012”; el Premio de Literaturas Indígenas de América, versión 2013 y el Premio Nacional de Cuento en Lenguas Originarias Tetseebo, 2021.

RELATED ARTICLES

Most Popular

Recent Comments